Pol­ski Zwią­zek Nie­wi­do­mych: ewo­lu­cja i stan obecny

Od 1951 r. pod nie­zmie­nio­ną nazwą Pol­ski Zwią­zek Nie­wi­do­mych (PZN) wspie­ra swych człon­ków i ich rodzi­ny przez pro­wa­dze­nie reha­bi­li­ta­cji pod­sta­wo­wej, lecz­ni­czej, spo­łecz­nej oraz dzia­ła­nia na rzecz akty­wi­za­cji zawo­do­wej. Anna Woź­niak-Szy­mań­ska pia­stu­ją­ca sta­no­wi­sko pre­ze­sa Zarzą­du Głów­ne­go PZN od 2004 r. tak nakre­śla kon­tekst histo­rycz­ny: „wszyst­ko zaczę­ło się od marze­nia, by nie­wi­do­mi byli samo­dziel­ni i mogli brać aktyw­ny udział w życiu społecznym”. 

16–17 czerw­ca 1951 r. połą­cze­nie Związ­ku Pra­cow­ni­ków Nie­wi­do­mych RP i Związ­ku Ociem­nia­łych żoł­nie­rzy RP zapo­cząt­ko­wa­ło dzia­łal­ność PZN. Zgod­nie z sta­tu­tem PZN zrze­sza oso­by nie­wi­do­me i sła­bo­wi­dzą­ce „w celu ich spo­łecz­nej inte­gra­cji, reha­bi­li­ta­cji, wyrów­ny­wa­nia szans w dostę­pie do infor­ma­cji, edu­ka­cji, zatrud­nie­nia i sze­ro­ko poję­tej aktyw­no­ści spo­łecz­nej, a tak­że w celu ochro­ny ich praw obywatelskich”.

PZN powstał w warun­kach, kie­dy oso­by z dys­funk­cją wzro­ku odczu­wa­ły nie­za­do­wo­le­nie z spo­łecz­nych, gospo­dar­czych, poli­tycz­nych lub tech­no­lo­gicz­nych aspek­tów spo­łe­czeń­stwa. Nie­chęć pogo­dze­nia się z skut­ka­mi utra­ty wzro­ku sta­ło się przy­czy­ną samo­or­ga­ni­zo­wa­nia się śro­do­wi­ska na dro­dze do dąże­nia do wspól­nych celów oraz repre­zen­ta­cji i ochro­ny swych inte­re­sów. PZN to jedy­na w Pol­sce poza­rzą­do­wa orga­ni­za­cja człon­kow­ska powo­ła­na i zarzą­dza­na przez oso­by nie­wi­do­me i sła­bo­wi­dzą­ce; jest to naj­bar­dziej repre­zen­ta­tyw­ne sto­wa­rzy­sze­nie ludzi z dys­funk­cją wzro­ku na tery­to­rium Rze­czy­po­spo­li­tej Pol­skiej. W poczet człon­ków sto­wa­rzy­sze­nia przyj­mu­je się oso­by cał­ko­wi­cie nie­wi­do­me, sła­bo­wi­dzą­ce, ociem­nia­łe i nowo ociemniałe.

PZN posia­da roz­bu­do­wa­ną struk­tu­rę admi­ni­stra­cyj­ną, dzię­ki któ­rej nie­mal w każ­dym powie­cie funk­cjo­nu­je upraw­nio­na jed­nost­ka. Aktu­al­na struk­tu­ra admi­ni­stra­cyj­na powsta­ła w 1998 r. w związ­ku z refor­mą admi­ni­stra­cyj­ną. 36 Okrę­gów prze­kształ­co­no w 16 jed­no­stek woje­wódz­kich, któ­re zaczę­ły swo­ją dzia­łal­ność od 1 stycz­nia 1999 r. Okręg odpo­wia­da tery­to­rium dane­go woje­wódz­twa, a Koło, będąc pod­sta­wo­wą jed­nost­ką, obej­mu­je swo­im zasię­giem dziel­ni­cę miasta/miasto lub obszar jednego/kilku powia­tów. Obec­nie dzia­łal­ność pro­wa­dzi 337 Kół. Każ­dy z 16 okrę­gów posia­da oso­bo­wość praw­ną i koor­dy­nu­je pra­cę pod­le­głych mu Kół, pro­wa­dzi ich księ­go­wość i roz­li­cza rachun­ki, ubie­ga się o dofi­nan­so­wa­nie pro­jek­tów, któ­re moż­na zre­ali­zo­wać w jed­nost­kach pod­sta­wo­we­go stop­nia. Na przy­kład Okręg Dol­no­ślą­ski obej­mu­je swo­ją opie­ką 27 Kół. Każ­dy Okręg ma sie­dzi­bę w mie­ście woje­wódz­kim, nato­miast sie­dzi­bą władz naczel­nych jest War­sza­wa. Dzia­łal­ność w zakre­sie reali­za­cji celów sta­tu­to­wych rów­nież wyko­nu­ją 17 jed­no­stek nie posia­da­ją­cych oso­bo­wo­ści praw­nej znaj­du­ją­ce się w róż­nych mia­stach, np. Ośro­dek Reha­bi­li­ta­cji i Szko­le­nia, Sana­to­rium, Ośrod­ki Lecz­ni­czo-Reha­bi­li­ta­cyj­ny, Insty­tut Tyflo­lo­gicz­ny, Domy Pomo­cy Spo­łecz­nej, Warsz­ta­ty Tera­pii Zaję­cio­wej, Zakład Aktyw­no­ści Zawo­do­wej, Śro­do­wi­sko­we Domy Samo­po­mo­cy. Podob­na sie­cio­wa struk­tu­ra umoż­li­wia docie­ra­nie do jak naj­więk­szej licz­by osób z dys­funk­cją wzro­ku, daje im szan­sę trwa­łe­go uczest­nic­twa w róż­no­rod­nych pro­jek­tach i zatrud­nie­nia. Cho­ciaż Zwią­zek opie­ra swo­ją dzia­łal­ność na pra­cy spo­łecz­nej człon­ków, ale do pro­wa­dze­nia swych spraw może zatrud­niać pracowników.

Roz­bu­do­wa­ny apa­rat admi­ni­stra­cyj­ny PZN skła­da się z 3 szcze­bli, z któ­rych każ­dy z kolei obej­mu­je kil­ka orga­nów. Wła­dze naczel­ne sta­no­wią Kra­jo­wy Zjazd Dele­ga­tów, Zarząd Głów­ny, Pre­zy­dium Zarzą­du Głów­ne­go, Głów­na Komi­sja Rewi­zyj­na oraz Sąd Kole­żeń­ski. Wła­dze stop­nia woje­wódz­kie­go to Okrę­go­wy Zjazd Dele­ga­tów, Zarząd Okrę­gu, Pre­zy­dium Zarzą­du Okrę­gu oraz Komi­sja Rewi­zyj­na Okrę­gu. Wal­ne Zebra­nie Koła, Zarząd Koła oraz Komi­sja Rewi­zyj­na Koła (jeże­li zosta­ła powo­ła­na) są orga­na­mi wła­dzy ogniw stop­nia pod­sta­wo­we­go. Kaden­cja władz wszyst­kich stop­ni trwa 4 lata.

Sto­wa­rzy­sze­nie może poszczy­cić się znacz­ny­mi osią­gnię­cia­mi. W 1952 r. przy­zna­no nie­wi­do­mym pierw­szej i dru­giej grup ulgi w komu­ni­ka­cji miej­skiej, kole­jo­wej i auto­bu­so­wej mię­dzy­mia­sto­wej. W 1968 r. Mini­ster­stwo Zdro­wia i Opie­ki Spo­łecz­nej pod­ję­ło decy­zję, że legi­ty­ma­cja PZN upraw­nia do bez­płat­ne­go korzy­sta­nia ze wszyst­kich pla­có­wek spo­łecz­nej służ­by zdro­wia. W 1970 r., na wnio­sek PZN, wła­dze pań­stwo­we przy­zna­ją fun­du­sze na pomoc lek­tor­ską dla pra­cow­ni­ków nie­wi­do­mych. W 1982 r. Sejm przyj­mu­je uchwa­łę, na pod­sta­wie któ­rej nie­wi­do­mi po prze­pra­co­wa­niu 5 lat naby­wa­ją pra­wo do ren­ty inwa­lidz­kiej. W 2004 r. PZN zare­je­stro­wa­no jako orga­ni­za­cję pożyt­ku publicz­ne­go. W 2008 r., na sku­tek wie­lo­let­nich sta­rań PZN, pra­wo far­ma­ceu­tycz­ne nakła­da obo­wią­zek umiesz­cza­nia na opa­ko­wa­niach pro­duk­tów lecz­ni­czych infor­ma­cji w braj­lu. W 2008 r., po wie­lu latach pra­cy Związ­ku, wpro­wa­dzo­no usta­wę, na mocy któ­rej przy­zna­no oso­bom nie­peł­no­spraw­nym pra­wo wstę­pu do obiek­tów uży­tecz­no­ści publicz­nej wraz z psem prze­wod­ni­kiem. W 2010 r., dzię­ki sta­ra­niom lide­rów PZN, usu­nię­to z kodek­su cywil­ne­go arty­kuł 80. Kon­tro­wer­syj­ny prze­pis sta­no­wił, iż jeże­li oso­ba nie mogą­ca czy­tać ma zło­żyć oświad­cze­nie woli na piśmie, oświad­cze­nie powin­no być zło­żo­ne w for­mie aktu nota­rial­ne­go. Od 2011 r. oso­by nie­wi­do­me mogą gło­so­wać z wyko­rzy­sta­niem róż­nych uła­twień (nakład­ka braj­low­ska na kar­tę do głosowania).

PZN aktyw­nie dzia­ła na ska­lę mię­dzy­na­ro­do­wą. W sierp­niu 1984 r. w Oslo zosta­je otwo­rzo­na Euro­pej­ska Unia Nie­wi­do­mych (Euro­pe­an Blind Union). PZN jest człon­kiem tej mię­dzy­na­ro­do­wej orga­ni­za­cji do dzi­siaj. W paź­dzier­ni­ku 1984 r. stwo­rzo­no świa­to­wą Unię Nie­wi­do­mych (WBU, World Blind Union). Od pierw­sze­go zgro­ma­dze­nia ogól­ne­go PZN pozo­sta­je jej człon­kiem. WBU zrze­sza orga­ni­za­cje z 190 kra­jów. W 2012 r. Pol­ska raty­fi­ku­je Kon­wen­cję ONZ o Pra­wach Osób Nie­peł­no­spraw­nych. Pol­ska dele­ga­cja rzą­do­wa skła­da doku­men­ty raty­fi­ka­cyj­ne w głów­nej sie­dzi­bie ONZ w Nowym Jor­ku. Śro­do­wi­sko orga­ni­za­cji poza­rzą­do­wych, dzia­ła­ją­cych na rzecz osób nie­peł­no­spraw­nych w Pol­sce, repre­zen­to­wa­ła Anna Woź­niak-Szy­mań­ska, pre­zes PZN.

PZN aktyw­nie dzia­ła rów­nież w ska­li kra­jo­wej. W 2003 r. powsta­je Pol­skie Forum Osób Nie­peł­no­spraw­nych, któ­re zrze­sza orga­ni­za­cje człon­kow­skie osób nie­peł­no­spraw­nych w Pol­sce. PZN jest jed­nym z zało­ży­cie­li. W 2008 r. powsta­je Koali­cja na Rzecz Osób z Nie­peł­no­spraw­no­ścią, PZN jest współ­za­ło­ży­cie­lem i człon­kiem wspo­mnia­nej orga­ni­za­cji, któ­ra zrze­sza ponad 40 sto­wa­rzy­szeń i fun­da­cji, dzia­ła­ją­cych na rzecz osób z róż­ny­mi dys­funk­cja­mi. Pre­ze­sem zarzą­du zosta­je Anna Woź­niak-Szy­mań­ska, któ­ra peł­ni tę funk­cję do dzi­siaj. W 2014 r., na zapro­sze­nie PZN‑u, spo­tka­ją się przed­sta­wi­cie­le kil­ku­na­stu orga­ni­za­cji dzia­ła­ją­cych na rzecz osób z dys­funk­cją wzro­ku i podej­mu­ją decy­zję o współ­pra­cy oraz wspól­nym wypra­co­wa­niu przy­szłych sta­no­wisk w spra­wach nie­wi­do­mych. W tym celu powsta­je inter­ne­to­wa plat­for­ma dia­lo­gu mię­dzy orga­ni­za­cja­mi – pod nazwą “Nie­wi­do­mi Razem”.

Z ini­cja­ty­wy PZN w dniu 23 czerw­ca 2016 r. ruszył Par­la­men­tar­ny Zespół ds. Osób z Nie­peł­no­spraw­no­ścią Narzą­du Wzro­ku. Aktu­al­nie w jego skład wcho­dzi 9 człon­ków (8 z listy Pra­wo i Spra­wie­dli­wo­ści i 1 oso­ba z listy Nowo­cze­snej). Jak tłu­ma­czy­ła prze­wod­ni­czą­ca, Mał­go­rza­ta Wypych, zespół powo­ła­no, ponie­waż zda­niem spe­cja­li­stów, oso­by nie­wi­do­me i nie­do­wi­dzą­ce są pozo­sta­wio­ne same sobie – nie mają dostę­pu do reha­bi­li­ta­cji i nauki naj­prost­szych czyn­no­ści. Pod­czas pierw­sze­go posie­dze­nia, któ­re odby­ło się 20 lip­ca 2016 r., pre­zes Zarzą­du Głów­ne­go PZN, Anna Woź­niak-Szy­mań­ska, pod­kre­śla­ła, że bra­ku­je pro­fi­lak­ty­ki cho­rób oczu i pod­sta­wo­wej reha­bi­li­ta­cji osób ociem­nia­łych. Głów­ny pro­blem tkwi w tym, że dzia­łal­ność i ini­cja­ty­wy nakie­ro­wa­ne na oso­by z nie­peł­no­spraw­no­ścią wzro­ku zale­żą od gran­tów i kon­kur­sów, przez co nie mają one płyn­no­ści finan­so­wej, tak potrzeb­nej do pro­wa­dze­nia sta­łych zajęć i reha­bi­li­ta­cji. „Jeśli popeł­ni­my jakiś błąd lub stra­ci­my pie­nią­dze z PFRON, to oso­by z nie­peł­no­spraw­no­ścią wzro­ku stra­cą szan­sę na samodzielność”.

Andrey Tikho­nov
Dok­to­rant sta­cjo­nar­nych stu­diów nauk o poli­ty­ce Uni­wer­sy­te­tu Wrocławskiego