ZŁO­TO­RY­JA

Zie­mia zło­to­ryj­ska zamiesz­ki­wa­na była przez ludzi od daw­na: naj­star­sze śla­dy poby­tu czło­wie­ka na tych tere­nach pocho­dzą z neo­li­tu; z tego okre­su w Jerz­ma­ni­cach, Wil­ko­wie i Nowym Koście­le odna­le­zio­no kamien­ne sie­kier­ki, topor­ki oraz moty­ki. Nato­miast śla­dy okre­su wcze­sno­śre­dnio­wiecz­ne­go pocho­dzą­ce z VI — XII wie­ku odkry­to w Kozo­wie i Rokit­ni­cy. Pierw­sza osa­da na tere­nie Zło­to­ryi na pew­no ist­nia­ła już przed koń­cem XII wie­ku na Kopa­czu. Tam w okre­sie roz­kwi­tu gór­nic­twa, a więc w latach 1180–1240 wydo­by­wa­no od 24 do 48 kg zło­ta rocznie.

Do roz­wo­ju gór­nic­twa i osad­nic­twa przy­czy­nił się w dużym stop­niu ksią­żę Hen­ryk Bro­da­ty, któ­ry pro­wa­dząc akcję kolo­ni­za­cyj­ną – ścią­gał na Śląsk gór­ni­ków, rze­mieśl­ni­ków, kup­ców i rol­ni­ków. W wyni­ku tych dzia­łań powsta­ło zapew­ne osie­dle gór­ni­cze na górze Miko­ła­ja, a nie­dłu­go potem więk­sza osa­da, któ­ra otrzy­ma­ła nazwę AURUM, czy­li ZŁO­TO wska­zu­jąc jed­no­znacz­nie na inten­syw­ną eks­plo­ata­cje zło­to­no­śnych złóż. Jed­nym z naj­waż­niej­szych wyda­rzeń w histo­rii Zło­to­ryi było nada­nie osa­dzie praw miej­skich na pra­wie mag­de­bur­skim w roku 1211 przez księ­cia Hen­ry­ka Bro­da­te­go. Według zacho­wa­nych źró­deł histo­rycz­nych akt ten sta­no­wił pierw­szy przy­pa­dek wpro­wa­dze­nia takich praw miej­skich na Ślą­sku. Nale­ży pod­kre­ślić, że nie­wie­le miast w Euro­pie Środ­ko­wej może wyka­zać się metry­ką wska­zu­ją­cą ośmiu­set­let­nie posia­da­nie praw miej­skich. Swo­je powsta­nie oraz roz­wój Zło­to­ry­ja zawdzię­cza zarów­no dogod­ne­mu poło­że­niu na waż­nym szla­ku han­dlo­wym z Wro­cła­wia do Lip­ska, jak i zło­to­no­śnym pia­skom nanie­sio­nym w oko­li­ce Zło­to­ryi przez pra-Bóbr i jego dopły­wy przed milio­na­mi lat.

Kie­dy w pierw­szej poło­wie XIII wie­ku pierw­sze oddzia­ły zwia­dow­cze dzie­się­cio­ty­sięcz­nej armii mon­gol­skiej poja­wi­ły się na zie­miach pol­skich wia­do­mo było, że wal­na bitwa jest tyl­ko kwe­stią cza­su. Doszło do niej 9‑tego kwiet­nia 1241 roku pod Legni­cą. W nie­zwy­kle krwa­wej roz­pra­wie, w któ­rej śmierć poniósł ksią­żę Hen­ryk Poboż­ny wzię­ło udział rów­nież kil­ku­set miesz­kań­ców Zło­to­ryi i oko­lic, przede wszyst­kim gór­ni­ków, z któ­rych więk­szość zgi­nę­ła w wal­ce. Najazd mon­gol­ski zamknął w Zło­to­ryi naj­lep­szy okres gór­nic­twa zło­ta. W wie­ku XIV ksią­żę­ta legnic­cy nada­li mia­stu wie­le przy­wi­le­jów, dzię­ki któ­rym mogło roz­wi­jać się bro­war­nic­two i sukien­nic­two. Z tego cza­su pocho­dzą rów­nież infor­ma­cje o radzie miej­skiej, ratu­szu, szpi­ta­lu i szko­le funk­cjo­nu­ją­cych w Złotoryi.

Od poło­wy XIV wie­ku mia­sto ota­cza­ne było mura­mi obron­ny­mi. Nie prze­szko­dzi­ło to husy­tom kil­ka­krot­nie złu­pić Zło­to­ry­ję w latach 1427, 1428 i 1431. Po tych wyda­rze­niach mury miej­skie umoc­nio­no dopie­ro pod koniec XV wie­ku. Mia­sta nie omi­ja­ły tak­że licz­ne poża­ry, powo­dzie oraz epi­de­mie, któ­re w dużym stop­niu pusto­szy­ły Zło­to­ry­ję; w roku 1497 w wyni­ku zara­zy umar­ło kil­ku­set miesz­kań­ców, wiel­ka powódź w roku 1608 pochło­nę­ła co naj­mniej 50 osób, a w pięć lat póź­niej pożar znisz­czył 571 domów, czy­li pra­wie cały obszar dzi­siej­szej starówki.

Wie­lu zwo­len­ni­ków zna­lazł w Zło­to­ryi pro­te­stan­tyzm; zale­d­wie 5 lat po wystą­pie­niu Mar­ci­na Lutra, w roku 1522 w koście­le św. Marii wygło­szo­no pierw­sze pro­te­stanc­kie kaza­nie, po któ­rym więk­szość miesz­czan przy­ję­ła nową reli­gię. Kil­ka lat póź­niej roz­po­czę­ło dzia­łal­ność pro­te­stanc­kie gim­na­zjum huma­ni­stycz­ne, któ­re powsta­ło na bazie szko­ły miej­skiej zało­żo­nej w 1504 roku przez Hie­ro­ni­ma Wil­den­ber­ga. Reno­ma tej pla­ców­ki była tak wiel­ka, że roz­wa­ża­no nawet prze­kształ­ce­nie szko­ły w uniwersytet.

W XVI wie­ku mia­sto kil­ka­krot­nie zdo­by­wa­no i łupio­no pod­czas woj­ny trzy­dzie­sto­let­niej. W roku 1633 do mia­sta przy­był naczel­ny dowód­ca wojsk cesar­skich, Albrecht Wal­len­ste­in, któ­ry podob­no tyl­ko pod wpły­wem wspo­mnień lat spę­dzo­nych w tutej­szej szko­le nie dopu­ścił do zupeł­ne­go spu­sto­sze­nia mia­sta. W II poło­wie XVII wie­ku mia­sto pod­upa­dło gospo­dar­czo. W roku 1675 zmarł ostat­ni Piast legnic­ki, Jerzy Wil­helm, a w dwa lata po tym wyda­rze­niu Zło­to­ry­ję nawie­dzi­ło trzę­sie­nie zie­mi, wsku­tek któ­re­go uszko­dze­niom ule­gły mury miej­skie i nie­któ­re budyn­ki. Dopie­ro w tatach 30-tych XVIII wie­ku zaczę­ło odży­wać sukien­nic­two, dzię­ki cze­mu Zło­to­ry­ja sta­ła się jed­nym z głów­nych ośrod­ków tej wytwór­czo­ści na Dol­nym Śląsku.

W epo­ce napo­le­oń­skiej Zło­to­ry­ja i oko­li­ce były świad­ka­mi kil­ku starć wojsk pru­sko — rosyj­skich z fran­cu­ski­mi. W roku 1813 pod Wil­czą Górą i w samym mie­ście Fran­cu­zi odnie­śli jed­no z ostat­nich ślą­skich zwy­cięstw. Woj­ny napo­le­oń­skie przy­czy­ni­ły się do zna­czą­ce­go zmniej­sze­nia licz­by miesz­kań­ców. Pod­upa­dło sukien­nic­two. W II poło­wie XIX wie­ku w mie­ście powsta­ło kil­ka więk­szych zakła­dów prze­my­sło­wych. Duże zna­cze­nie mia­ła fabry­ka kape­lu­szy i kapli­ny, pręż­nie dzia­ła­ły dwie fir­my budow­la­ne oraz fabry­ka papie­ro­sów, roz­bu­do­wa­no nowo­cze­sny bro­war. Dzia­ła­ły trzy dru­kar­nie, dzię­ki któ­rym uka­zy­wa­ły się lokal­ne gaze­ty , cza­so­pi­sma, książ­ki i wido­ków­ki. W roku 1862 w Zło­to­ryi uru­cho­mio­no sta­cję tele­gra­fu, a w 32 lata póź­niej poka­za­ły się w mie­ście pierw­sze tele­fo­ny. Duże zna­cze­nia dla roz­wo­ju Zło­to­ryi mia­ły połą­cze­nia kole­jo­we: z Legni­cą, Świe­rza­wą i Chojnowem.

Pod­czas I woj­ny świa­to­wej w mie­ście sta­cjo­no­wał gar­ni­zon woj­sko­wy, póź­niej osie­dla­li się tutaj emi­gran­ci z Wiel­ko­pol­ski i Gór­ne­go Ślą­ska. W latach dwu­dzie­stych XX wie­ku pod­ję­to bez więk­szych rezul­ta­tów pró­by eks­plo­ata­cji zło­ta. W roku 1939 w pobli­skim Wil­ko­wie i Nowym Koście­le roz­po­czę­to wydo­by­wa­nie mie­dzi. Kopal­nie zamknię­to w latach sie­dem­dzie­sią­tych, z powo­du odkry­cia znacz­nie więk­szych złóż w oko­li­cach Lubina.

W lutym 1945 r. Zło­to­ry­ję i oko­li­ce zdo­by­ły woj­ska radziec­kie pod dowódz­twem mar­szał­ka Iwa­na Konie­wa. Mia­sto sta­ło się czę­ścią Pol­ski, a dotych­cza­so­wi miesz­kań­cy zosta­li wysie­dle­ni do Niemiec.

W Zło­to­ryi żywe są tra­dy­cje gór­ni­cze – w roku 1992 zało­żo­ne zosta­ło Pol­skie Brac­two Kopa­czy Zło­ta, któ­re corocz­nie orga­ni­zu­je kra­jo­we i mię­dzy­na­ro­do­we zawo­dy w płu­ka­niu tego szla­chet­ne­go krusz­cu . Zło­to­ry­ję zamiesz­ku­je obec­nie pra­wie szes­na­ście i pół tysią­ca sta­łych mieszkańców.