Reakcje na niepełnosprawność, czy sposoby radzenia sobie z nią podejmowane przez osobę nią dotkniętą, mogą być różne. Inaczej mogą one wyglądać w przypadku osoby, która jest niewidoma, inaczej w przypadku osoby, która ma problemy ustrojowe, z którymi boryka się od dawnych lat, a całkiem inny mechanizmy możemy obserwować w przypadku niepełnosprawności nabytej. Dodatkowo jeżeli weźmiemy pod uwagę różnice w zakresie osobowości, temperamentu, cech charakteru, postaw, stosunków z otoczeniem, czy tez sytuacji ekonomicznej, można dojść do wniosku, że wskazanie prawidłowości w procesie przystosowania się do niepełnosprawności jest bardzo trudne lub wręcz niemożliwe.
Doznanie niepełnosprawności to z całą pewnością dla osoby nią dotkniętej ogromne przeżycie. Całe dotychczasowe życie ulega zmianie, trzeba pogodzić się ze zmienionym obrazem siebie, z ograniczeniami i ich konsekwencjami, nauczyć się od nowa funkcjonowania w środowisku zdrowych ludzi. Należy odpowiedzieć sobie na szereg trudnych pytań, a odpowiedzi, jakie się pojawią zadecydują o tym, jak dana osoba poradzi sobie z niepełnosprawnością.
Nagłe doznanie niepełnosprawności może stanowić dla osoby, którą to spotyka — ogromny szok oraz skrajnia trudną sytuację. Niepełnosprawność może wiązać się z nagłą utratą niezależności. W pierwszym momencie na główny plan wysuwają się negatywne emocje, doznania oraz odczucia, mogą one również powodować frustrację złość czy agresję. Bardzo często pojawia się żal czy zaprzeczenie faktom. Proces przystosowania się do niepełnosprawności cechuje pewna dynamika, bardzo ważna osoby niepełnosprawnej jest świadomość iż przechodzenie przez kolejne etapy tego procesu oraz przeżywanie niejednokrotnie trudnych emocji jest czymś naturalnym, co w konsekwencji prowadzi do akceptacji swojej niepełnosprawności.
Możemy wyróżnić 6 etapów przystosowywania się do niepełnosprawności:
- Szok — etap, który następuje po uzyskaniu informacji o pogorszeniu się stanu zdrowia, osoba może starać się zachowywać normalnienie wobec otoczenia, nie zdradzając informacji o pogorszeniu się stanu zdrowia i udawać, że nic się nie zmieniło. Może również nie przyjmować do wiadomości takich informacji. Wewnątrz mogą jednak towarzyszyć jej negatywne emocje jak złość, strach, frustracja.
- Oczekiwanie poprawy — na tym etapie osoba może interpretować swój stan jako coś przejściowego, co zaraz się zmieni, może nie przyjmować do widomości faktów. Na etapie tym może następować poszukiwanie informacji o metodach oraz środkach leczenia, które mogą poprawić sytuację. Każda poprawa samopoczucia interpretowana jest przez osobą niepełnosprawną na własną korzyść.
- Lament – zderzenie z autentycznymi przeżyciami, które spotkały osobę niepełnosprawną. Następuje konfrontacja z rzeczywistością oraz własną niepełnosprawnością. Osoba może zdawać sobie sprawę z nieodwracalności procesu. Może zaczynać doświadczać sytuacji związanych z utratą samodzielności. Wówczas mogą występować pesymistyczne nastawienie do przyszłości, zmiany nastroju czy utrata sensu życia. Może zdarzyć się, że etap ten trwał będzie przez długi czas. Wyjście z tej sytuacji może wiązać się z angażowaniem się osoby niepełnosprawnej w aktywności uwzględniające jej ograniczenia. Angażowanie się w takie działania oraz wzrost samodzielności prowadzić mogą do wzrostu samooceny oraz umiejętności radzenia sobie w nowej sytuacji. Kolejne etapy radzenia sobie z sytuacją przystosowania się do nowej sytuacji, mogą przebiegać w dwóch kierunkach, w zależności od tego, czy osoba niepełnosprawna otrzyma specjalistyczne wsparcie i będzie potrafiła z niego skorzystać. Mogą nastąpić: obrona zdrowa bądź obrona neurotyczna.
- Obrona zdrowa — na tym etapie osoba niepełnosprawna uświadamia sobie ograniczenia związane z niepełnosprawnością oraz może poszukiwać sposobów adaptacji. Efektem będzie odnalezienie sposobów funkcjonowania w życiu społecznym, zawodowym oraz osobistym.
- Neurotyczna obrona- pojawiają się zachowania obronne, które wiążą się z brakiem akceptacji stanu rzeczy oraz swojego stanu zdrowia: zaprzeczenie czy wyparcie niepełnosprawności. Etap ten może prowadzić do regresu do poprzednich faz reagowania na uszkodzenie ciała i powtórnego przeżywania wszystkich cierpień.
- Przystosowanie się — adaptacja do nowych warunków oraz akceptacja niepełnosprawności, związana z postrzeganiem niezmienności swojej sytuacji. Dojście do tego etapu nie oznacza zaprzestania doznawania negatywnych uczuć jak gniew, cierpienie, żal czy poczucie niesprawiedliwości. Ważne jest jednak realne postrzeganie swojej sytuacji oraz możliwości oraz akceptacja stanu rzeczy.
Przystosowanie się oraz nauczenie się sposobów funkcjonowania przez osoby niepełnosprawne jest procesem niełatwym. Zaakceptowanie nowej sytuacji wymaga wytrwałości, cierpliwości oraz wiele samozaparcia. Bardzo ważne jest zrozumienie, że niepełnosprawność nie oznacza braku możliwości realizacji własnych aspiracji oraz celów życiowych. Pełna akceptacja oraz jasne spojrzenie na nową sytuację pomogą osobie niepełnosprawnej odnaleźć się w nowej sytuacji oraz przystosować się do pełnienia ról społecznych i zawodowych.
Bardzo ważne aby w tym procesie nie izolować się od innych ludzi, nie wstydzić się własnych słabości, dać sobie czas i prawo do przeżywania “trudnych” emocji. Istnieją grupy wsparcia dla osób niepełnosprawnych , warto porozmawiać z innymi osobami w podobnej sytuacji jak sobie radzą, wymieniać się informacjami. Warto zgłosić się do Fundacji, Stowarzyszeń działających na rzecz osób niepełnosprawnych, często można uzyskać tam pomoc psychologiczną, prawną itp.