Rzecznik apeluje do prezes ZUS w sprawie nowego systemu orzekania o niepełnosprawności
- O ustanowienie nowego systemu orzekania o niepełnosprawności Rzecznik Praw Obywatelskich zwrócił się do prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
- Powinien on określać zindywidualizowane wsparcie potrzebne danej osobie z niepełnosprawnością i skupiać się na jej potencjale, a nie na dysfunkcjach
- Rzecznik wnosi też o niestosowanie w języku prawnym stygmatyzujących terminów, np. „osoba niezdolna do pracy” czy „niezdolna do samodzielnej egzystencji”
Adam Bodnar napisał w tej sprawie do prof. Gertrudy Uścińskiej, prezesa ZUS i przewodniczącej Międzyresortowego Zespołu ds. Opracowania Systemu Orzekania o Niepełnosprawności oraz Niezdolności do Pracy. Wskazał, że w dyskusjach nt. wsparcia osób z niepełnosprawnościami podkreśla się konieczność ustanowienia nowego systemu orzekania o niepełnosprawności.
Jako organ monitorujący wdrażanie Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, RPO za ważne i oczekiwane uznaje efekty prac zespołu ds. opracowania systemu orzekania o niepełnosprawności, powołanego przez premiera 2 lutego 2017 r. Poprosił prof. Uścińską o informację o aktualnym stanie prac zespołu i ich wynikach. Zespół ma zakończyć prace do 29 czerwca 2018 r.
RPO od dawna wskazuje na potrzebę zmian
RPO wielokrotnie zwracał uwagę na potrzebę zmian systemu orzekania o niepełnosprawności. Zgodnie z Konwencją o prawach osób niepełnosprawnych, system powinien pozwalać na określenie zindywidualizowanego wsparcia potrzebnego danej osobie, zarówno o charakterze finansowym, jak i niefinansowym. Stosowane obecnie trzy stopnie niepełnosprawności są w tym zakresie niewystarczające.
Według Rzecznika nowy system orzeczniczy powinien skupiać się na potencjale osoby z niepełnosprawnością, nie zaś na jej dysfunkcjach. W tym kontekście niepokój wywołuje pojawiająca się w przestrzeni publicznej informacja, zgodnie z którą w planowanym przez Zespół systemie ma się pojawić kategoria „niesamodzielności” oraz orzekanie o „stopniu niesamodzielności”. Swe rekomendacje w tej sprawie RPO zawarł m.in. w sprawozdaniu z realizacji przez Polskę zobowiązań wynikających z Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych w latach 2012–2014. Pełne wdrożenie Konwencji ma na celu zapewnienie pełnego i równego korzystania ze wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności przez wszystkie osoby z niepełnosprawnością oraz popieranie poszanowania ich przyrodzonej godności. System orzekania powinien określać sposoby udzielania im wsparcia przez organy publiczne, a nie określać daną osobę jako „niezdolną”, czy „niesamodzielną” — podkreśla Adam Bodnar.
W skargach do RPO osoby z niepełnosprawnościami postulują odejście od stosowania w języku prawnym terminów takich, jak „osoba niezdolna do pracy”, czy „osoba niezdolna do samodzielnej egzystencji” — jako stygmatyzujących i wprowadzających w błąd. Jest to tym bardziej zasadne, że Konwencja nie zna pojęcia „osoby niesamodzielne”. Posługuje się ona terminem „osoby wymagające bardziej intensywnego wsparcia”. Dlatego Rzecznik zwraca uwagę na konieczność uwzględnienia przy formułowaniu nowych rozwiązań terminologii spójnej z Konwencją.
RPO poprosił prezes ZUS o przedstawienie wyników analizy funkcjonowania systemu orzekania o niepełnosprawności i niezdolności do pracy w kontekście ich spójności i konieczności koordynacji działań lub możliwości ich zintegrowania. Zwrócił się także o udostępnienie projektu założeń ustawy o orzekaniu o niepełnosprawności i niezdolności do pracy — o ile został on już przygotowany.
RPO o wdrożeniu Konwencji przez Polskę
Osoby z niepełnosprawnościami nie mają w Polsce realnej możliwości pełnego i równego korzystania ze wszystkich praw człowieka — wskazywał Adam Bodnar w sprawozdaniu z realizacji Konwencji, przesłanym Komitetowi Praw Osób z Niepełnosprawnościami ONZ. Zdaniem RPO niezbędne są zmiany systemowe. Podkreślał, że w polskim prawie nie ma jednolitej definicji niepełnosprawności. Część przepisów ma charakter przestarzały, a ich słownictwo — pejoratywny (np. „kalectwo”, „upośledzenie umysłowe”). Komitet z siedzibą w Genewie — Committee on the Rights of Persons with Disabilities — monitoruje przestrzeganie Konwencji ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami przez państwa będące jej stronami.
Jesienią 2018 r. Komitet zbada sprawozdanie polskiego rządu z jej wdrożenia i wyda rekomendacje dla Polski. Ratyfikując ją w 2012 r. Polska potwierdziła, że osoby z niepełnosprawnościami mają prawo do pełnego i równego korzystania ze wszystkich praw człowieka. Zdaniem RPO nadal jednak brak rozwiązań zapewniających realną tego możliwość. Wśród ponad 50 pytań Komitetu wobec Polski było m.in., czy planowane są zmiany w definiowaniu i orzekaniu o niepełnosprawności. Komitet chce też wiedzieć, czy podjęto działania dla wyeliminowania z polskiego prawa przestarzałej i stygmatyzującej terminologii. Rząd ma czas na udzielenie odpowiedzi Komitetowi do 21 maja.
W Polsce jest ok. 4,7 mln osób z niepełnosprawnościami. RPO zaznacza, że żaden organ rządu nie koordynuje polityki wobec nich. Niezbędne jest przyjęcie przez Polskę strategii wdrażania Konwencji oraz podpisanie Protokołu Fakultatywnego do niej — dzięki czemu Komitet mógłby badać skargi indywidualne z Polski.