Endo­gen­ne opio­idy — endor­fi­ny, enke­fa­li­ny, dynorfiny

Opio­ida­mi okre­śla się gru­pę związ­ków, któ­re wyka­zu­ją powi­no­wac­two do recep­to­rów opio­ido­wych znaj­du­ją­cych się w róż­nych struk­tu­rach mózgu, w rdze­niu krę­go­wym i na komór­kach tka­nek obwo­do­wych (m.in. prze­wo­du pokar­mo­we­go, ukła­du moczo­we­go, nasieniowodu).

      Wśród recep­to­rów opio­ido­wych wyróż­nia­ne są trzy pod­ty­py: μ (mi), κ (kap­pa) i δ (del­ta). Pierw­szy z nich wią­że mor­fi­nę, a dru­gi cykla­zo­cy­nę. Nazwa recep­to­ra δ pocho­dzi od powróz­ka nasien­ne­go (vas def­fe­rens) myszy, w któ­rym go po raz pierw­szy wykry­to. Recep­tor σ (sig­ma) wią­żą­cy N‑allilonormetazocynę (SKF 10047) obec­nie nie jest zali­cza­ny do recep­to­rów opio­ido­wych, ponie­waż naltrek­son (anta­go­ni­sta recep­to­rów opio­ido­wych) nie blo­ku­je skut­ków jego pobudzenia.

      Recep­tor ten może jed­nak odgry­wać pew­ną rolę w dzia­ła­niach psy­cho­tro­po­wych opio­idów, któ­re wyka­zu­ją pew­ne powi­no­wac­two do nie­go. Recep­to­ry opio­ido­we mają cha­rak­ter meta­bo­tro­po­wy, czy­li są zwią­za­ne z biał­ka­mi G. Dzia­ła­ją one hamu­ją­co na cykla­zę ade­ny­lo­wą, przez co zmniej­sza­ją wewnątrz­ko­mór­ko­we stę­że­nie cAMP. Pobu­dze­nie recep­to­rów μ i δ skut­ku­je tak­że otwar­ciem kana­łów pota­so­wych, cze­go kon­se­kwen­cją jest hiper­po­la­ry­za­cja błon komór­ko­wych. Efek­tem pobu­dze­nia recep­to­rów κ jest nato­miast zamy­ka­nie zależ­nych od poten­cja­łu kana­łów wap­nio­wych (głów­nie typu N), co hamu­je uwal­nia­nie neuroprzekaźników.

      Wśród związ­ków opio­ido­wych wyróż­nia się opio­idy egzo­gen­ne (leki opio­ido­we) oraz opio­idy endo­gen­ne (pep­ty­dy opio­ido­we). Do gru­py pep­ty­dów opio­ido­wych nale­żą takie związ­ki, jak endor­fi­ny, enke­fa­li­ny i dynor­fi­ny. Sub­stan­cje te cechu­ją się bar­dzo dużą aktyw­no­ścią bio­lo­gicz­ną. Opio­idy endo­gen­ne podob­nie jak leki opio­ido­we wyka­zu­ją dzia­ła­nie przeciwbólowe.

      Jest ono wyni­kiem hamo­wa­nia reak­cji wzbu­dze­nia, któ­ra powsta­je w komór­kach isto­ty sza­rej oko­ło­ka­na­ło­wej w odpo­wie­dzi na bodź­ce bólo­we. Wła­ści­wo­ści prze­ciw­bó­lo­we są rów­nież kon­se­kwen­cją akty­wa­cji zstę­pu­ją­cych rdze­nio­wych neu­ro­nów sero­to­ni­ner­gicz­nych, któ­re wywie­ra­ją tonicz­nie hamu­ją­cy wpływ na trans­mi­sję czu­cio­wą w obrę­bie korze­ni tyl­nych rdzenia.

      Krót­kie inter­neu­ro­ny enke­fa­li­ner­gicz­ne dzia­ła­ją też hamu­ją­co na czyn­ność neu­ro­nów czu­cio­wych isto­ty gala­re­to­wa­tej rogów. Ponad­to związ­ki te blo­ku­ją w rogach grzbie­to­wych pre­sy­nap­tycz­ne uwal­nia­nie sub­stan­cji P (SP), któ­ra jest jed­nym z neu­ro­prze­kaź­ni­ków w pierw­szym neu­ro­nie dro­gi czuciowej.

      Bar­dzo istot­ne zna­cze­nie opio­idy endo­gen­ne odgry­wa­ją w reak­cji stre­so­wej. Dzia­ła­ją bowiem prze­ciw­lę­ko­wo i regu­lu­ją czyn­ność hor­mo­nal­ną w cza­sie stre­su. Nad­mier­ne uwal­nia­nie endor­fin i enke­fa­lin może być jed­nak w takich sytu­acjach nie­ko­rzyst­ne, ze wzglę­du na spa­dek ciśnie­nia tęt­ni­cze­go krwi, któ­ry powo­du­ją. Z tego wzglę­du w takich przy­pad­kach, jak np. wstrząs tok­sycz­ny poda­wa­ny jest naltrek­son. Nie­któ­re endor­fi­ny mogą mieć też nie­ko­rzyst­ny wpływ na pro­ce­sy uczenia.

https://www.traditionrolex.com/34

ENDOR­FI­NY

      Naj­sil­niej­szym dzia­ła­niem spo­śród pep­ty­dów opio­ido­wych wyróż­nia się β‑endorfina. Miej­scem jej syn­te­zy jest przy­sad­ka. W jej przed­nim i pośred­nim pła­cie wytwa­rza­ne jest biał­ko – pro­opio­me­la­no­kor­ty­na (POMC), któ­re ule­ga następ­nie roz­bi­ciu na dwa frag­men­ty pep­ty­do­we. W skład pierw­sze­go frag­men­tu wcho­dzi kor­ty­ko­tro­pi­na (ACTH), dru­gim frag­men­tem jest nato­miast β‑lipotropina (β‑LPH).

      Ule­ga ona dal­sze­mu roz­sz­cze­pie­niu na dwa mniej­sze pep­ty­dy. W ten spo­sób powsta­je β‑endorfina i γ‑lipoproteina. Z POMC syn­te­ty­zo­wa­na jest rów­nież α- i γ‑endorfina. Choć budo­wa β‑LPH mogła­by suge­ro­wać, że zwią­zek tej jest pre­kur­so­rem nie tyl­ko β‑endorfiny, ale rów­nież enke­fa­lin nie zosta­ło to potwier­dzo­ne w bada­niach. β‑endorfina wystę­pu­je w ośrod­ko­wym ukła­dzie ner­wo­wym, a dokład­niej w jądrze łuko­wa­tym pod­wzgó­rza, wzdłuż ścian trze­ciej komo­ry w isto­cie sza­rej. α- i β‑endorfina wią­żą się głów­nie z recep­to­ra­mi μ.

      Efek­tem pobu­dze­nia tego recep­to­ra jest dzia­ła­nie prze­ciw­bó­lo­we. Za nad­rdze­nio­wą aktyw­ność prze­ciw­bó­lo­wą odpo­wia­da­ją recep­to­ry μ1, a za rdze­nio­wą ¬– μ2. Endor­fi­ny poprzez wią­za­nie się z recep­to­ra­mi μ wpły­wa­ją tak­że na zacho­wa­nie. Mogą powo­do­wać eufo­rię, uspo­ko­je­nie (seda­cję), kata­lep­sję, a tak­że zwięk­sze­nie łak­nie­nia. Wpły­wa­ją rów­nież na układ immu­no­lo­gicz­ny oraz na prze­wód pokar­mo­wy, zmniej­sza­jąc moto­ry­kę jelit. Skut­kiem dzia­ła­nia β‑endorfiny jest tak­że zwę­że­nie źre­nic i hipotermia.

      Zwią­zek ten ma ponad­to hamu­ją­cy wpływ na układ odde­cho­wy. Jego dzia­ła­nie ma tak­że duże zna­cze­nie dla funk­cjo­no­wa­nia ukła­du endo­kryn­ne­go. Powo­du­je bowiem zwięk­sze­nie stę­że­nia hor­mo­nu wzro­stu i pro­lak­ty­ny. Pobu­dze­nie recep­to­rów μ pro­wa­dzi tak­że do roz­wo­ju uza­leż­nie­nia (μ2) i tole­ran­cji (μ1). Wydzie­la­nie endor­fin wywo­ła­ne jest przez takie czyn­ni­ki, jak poczu­cie zagro­że­nia, wysi­łek fizycz­ny, pro­mie­nie ultra­fio­le­to­wa, a tak­że nie­któ­re przyprawy.

ENKE­FA­LI­NY

      Enke­fa­li­ny cha­rak­te­ry­zu­ją się krót­kim łań­cu­chem ami­no­kwa­so­wym. Od pozo­sta­łych opio­idów endo­gen­nych róż­nią się tak­że pocho­dze­niem i nie­któ­ry­mi wła­ści­wo­ścia­mi. Żró­dłem enke­fa­lin jest przy­sad­ka i rdzeń nad­ner­czy. Powsta­ją one z obec­nych tam wiel­ko­czą­stecz­ko­wych pep­ty­dów, a dokład­nie z tzw. pre­kur­so­ra pro­en­ke­fa­li­no­we­go. Enke­fa­li­ny wystę­pu­ją głów­nie w prąż­ko­wiu, pod­wzgó­rzu i śród­mó­zgo­wiu. Obec­ne są jed­nak tak­że w ukła­dzie lim­bicz­nym, korze mózgo­wej, przy­sad­ce i rdze­niu kręgowym.

      Enke­fa­li­na metio­ni­no­wa (met-ENK) jest pep­ty­dem, w któ­re­go skład wcho­dzi pięć ami­no­kwa­sów uło­żo­nych w nastę­pu­ją­cą sekwen­cję: tyro­zy­na-gli­cy­na-gli­cy­na-feny­lo­ala­nia­na-metio­ni­na. Leu-enke­fa­li­na róż­ni się jedy­nie ostat­nim ami­no­kwa­sem – zamiast metio­ni­ny obec­na jest leucyna.

      Met- i leu-enke­fa­li­na sil­nie pobu­dza­ją recep­to­ry δ i μ. Ich dzia­ła­nie jest przede wszyst­kim kon­se­kwen­cją wią­za­nia z recep­to­rem δ. Wpływ na ten recep­tor obja­wia się nie tyl­ko dzia­ła­niem prze­ciw­bó­lo­wym, zarów­no rdze­nio­wym, jak i nad­rdze­nio­wym, ale tak­że zmia­na­mi w zacho­wa­niu. Enke­fa­li­ny mogą powo­do­wać pobu­dze­nie rucho­we, drgaw­ki oraz zwięk­szać spo­ży­cie pokar­mu. Pobu­dze­nie recep­to­ra δ skut­ku­je rów­nież roz­wo­jem tole­ran­cji oraz hamo­wa­niem czyn­no­ści ukła­du odde­cho­we­go. Enke­fa­li­ny mogą rów­nież obni­żać ciśnie­nie tęt­ni­cze krwi oraz tem­pe­ra­tu­rę cia­ła. Ich wpływ na układ endo­kryn­ny prze­ja­wia się wzro­stem stę­że­nia hor­mo­nu wzro­stu (soma­to­tro­pi­ny).

DYNOR­FI­NY

      Pre­kur­so­rem dynor­fin są pro­dy­nor­fi­ny. Wśród tej gru­py endo­gen­nych opio­idów nale­żą: dynor­fi­ny A i B oraz neo­en­dor­fi­ny α i β. Wystę­pu­ją w wie­lu miej­scach OUN, ale przede wszyst­kim w pod­wzgó­rzu, prąż­ko­wiu, sub­stan­cji czar­nej, sub­stan­cji sza­rej oko­ło­wo­do­cią­go­wej, ukła­dzie lim­bicz­nym, przy­sad­ce i rdze­niu kręgowym.

      Dynor­fi­ny dzia­ła­ją przede wszyst­kim na recep­tor к. Powo­du­ją takie zmia­ny w zacho­wa­niu, jak dys­fo­ria, seda­cja i zwięk­sze­nia łak­nie­nia. Podob­nie jak endor­fi­ny i enke­fa­li­ny wpły­wa­ją hamu­ją­co na układ odde­cho­wy. Zmniej­sza­ją tak­że pery­stal­ty­kę jelit i zwę­ża­ją źre­ni­ce. Ich aktyw­ność prze­ciw­bó­lo­wa jest tak­że wyni­kiem pobu­dze­nia recep­to­rów к.

Źró­dła:
Janiec W. (red.): Far­ma­ko­dy­na­mi­ka. Pod­ręcz­nik dla stu­den­tów far­ma­cji. PZWL, War­sza­wa 2008, Kostow­ski W., Her­man Z. S. (red.): Far­ma­ko­lo­gia. Pod­sta­wy far­ma­ko­te­ra­pii. PZWL, War­sza­wa 2010, Sło­miń­ska A.: Słów kil­ka na temat opio­idów [http://bioinfo.mol.uj.edu.pl].

Mar­ta Grochowska